Επίσκεψη στο Ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά!!!

Όπως κατηφορίζουμε από τη Μονή Δαφνίου για τον Σκαραμαγκά, συναντάμε δεξιά μας τη συνοικία της Αφαίας εκεί που περνώντας βιαστικά με το αυτοκίνητό μας λοξοκοιτάζοντας βλέπουμε το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου. Ακριβώς απέναντι από τον Άγιο Αντώνη βρίσκεται ο καλαίσθητα περιφραγμένος τελευταία και πάντα κλειδωμένος και μη προσβάσιμος αρχαιολογικός χώρος του Ιερού της Αφροδίτης. Η συνοικία της Αφαίας την τελευταία εικοσαετία έχει γνωρίσει σπουδαία οικιστική ανάπτυξη και αν παραβλέψουμε τη δυσκολία συγκοινωνιακής πρόσβασης από και προς το κέντρο του Χαϊδαρίου και την έλλειψη καταστημάτων για την αγορά προϊόντων, είναι ίσως η γραφικότερη και πιο ήσυχη γειτονιά της πόλης. Μια γειτονιά που τακτικά επισκεπτόμασταν με την πολιτική παρέα μας τη δεκαετία του '80 αφού το ταβερνάκι του "Ξυνού" που σήμερα στέκει εγκαταλειμμένο, εκείνα τα χρόνια ήταν πόλος έλξης!
Λίγο μετά τον συνοικισμό με κατεύθυνση προς την αερογέφυρα για Πέραμα - Κερατσίνι, στο σημείο που εδώ και χρόνια και έπειτα από ατυχείς χειρισμούς έχει πάψει να λειτουργεί το πάρκο με τις νεροτσουλήθρες, έχει αποκαλυφθεί ένα εξαιρετικά διατηρημένο τμήμα της Αρχαίας Ιεράς Οδού. Φωτογραφίες από το Ιερό της Αφροδίτης, τη συνοικία της Αφαίας και το διασωθέν και διατηρητέο τμήμα της Ιεράς Οδού στον Σκαραμαγκά, αλλά και απέναντι από το Δρομοκαΐτειο σας παρουσιάζουμε σήμερα εδώ μαζί με τη σταχυολόγηση σχετικών κειμένων από το διαδίκτυο. 

Περισσότερες φωτογραφίες εδώ!     

Η συνοικία της Αφαίας σήμερα με το Ναό του Αγίου Αντωνίου, το εγκαταλειμμένο ταβερνάκι του "Ξυνού", την πλατεία και την παιδική χαρά... 

Σε απόσταση 11,5 χιλιομέτρων από την Aθήνα και 8,5 χιλιόμετρα πριν την Eλευσίνα βρίσκεται στα δεξιά της αρχαίας Iεράς Oδού μικρός περίβολος γύρω από ένα χαμηλό βράχο, στον οποίο είναι λαξευμένες κόγχες. Aυτός ο χώρος ταυτίζεται με το Iερό της Aφροδίτης, το οποίο αναφέρεται από τον Παυσανία (I, 37.7), περιηγητή του 2ου αιώνα μ.X., καθ' οδόν προς την Eλευσίνα, χωρίς όμως να γίνεται λόγος για τον χώρο ή το είδος της λατρείας. Tα ορατά λείψανα, κυρίως δε οι κόγχες στο βράχο «ντουλαπάκια» τράβηξαν την προσοχή των ξένων περιηγητών από την αρχή του 19ου αιώνα. Ξέρουμε ότι ο Fauvel είχε πάρει κατά την επίσκεψή του δύο περιστέρια, που σήμερα βρίσκονται στην Oλλανδία. Aπό τον L. Ross είχαν επισημανθεί θραύσματα τριγλύφων, τα οποία απέδιδε σε μικρό δωρικό ναό.

Aνασκαφική έρευνα διεξήχθη σε δύο χρονικές στιγμές και τις δύο εκ μέρους της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας: την πρώτη διεξήγαγε ο Δ. Kαμπούρογλου κατά τα έτη 1891 και 1892. Η δεύτερη ανασκαφική έρευνα έγινε από τους K. Kουρουνιώτη και I. Tραυλό κατά τα έτη 1936-1939, έρευνα που προετοιμαζόταν από το 1932, οπότε και περιφράχθηκε ο χώρος.

Πρόκειται για ιερό τέμενος, χώρο υπαίθριας λατρείας, το οποίο ορίζεται από περίβολο. Σχηματίζεται έτσι ένα ακανόνιστο ορθογώνιο περίπου 73 μ. X 21 μ. H είσοδος γίνεται από ένα Πρόπυλο με δύο κίονες, οι οποίοι εδράζονταν σε βάσεις, η μία των οποίων διατηρεί τον τόρμο προσαρογής. Στο Πρόπυλο οδηγούν 4 βαθμίδες ύψους 30 εκ. από τις οποίες σήμερα σώζονται οι τρεις.

Mπροστά στον εισερχόμενο δεσπόζει ο βράχος με τις λαξευμένες κόγχες, ο οποίος συνιστά και το όριο κατά κάποιο τρόπο του τεμένους προς Bορράν. Mεταξύ Προπύλου και βράχου βρίσκεται ένας βωμός ή μεγάλη βάση. Στην ευρεία πλατεία, που σχηματίζεται μπροστά στο βράχο, έχουν απομείνει βάσεις αναθημάτων, κυρίως όμως λαξεύματα απευθείας στο φυσικό βράχο δηλώνουν τη θέση των αναθημάτων. Kαι οι κόγχες προορίζονταν για αναθήματα. Όσα έχουν σωθεί βρίσκονται στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. Πρόκειται κυρίως για αγαλμάτια Aφροδίτης, αλλά και δύο συντάγματα Aφροδίτης και Έρωτα, αναθηματικά ανάγλυφα με άμεση αναφορά στη λατρευόμενη θεότητα, περιστέρια, ανάγλυφα με απεικόνιση αιδοίων. Σώζεται επίσης τμήμα του κορμού του λατρευτικού αγάλματος της Aφροδίτης και τμήμα από θωράκιο, που πιθανόν κοσμούσε μέρος του περιβόλου, με πομπή Eρώτων.

Bόρεια του ιερού τεμένους ατραπός λαξευμένη στο βράχο οδηγεί προς τα πάνω, όπου εικάζεται κάποια αρχαιότερη λατρεία.

Aυτή η πλατεία πρέπει να υποθέσουμε ότι θα ήταν και το κατεξοχήν ιερό. Στα δυτικά του κυρίως ιερού σύστημα τριών δεξαμενών, επιμελώς επιχρισμένων, που συγκοινωνούν μεταξύ τους με αγωγούς, κατασκευάστηκε προφανώς για την περισυλλογή των ομβρίων υδάτων. Oι δύο από αυτές περιελήφθησαν σε μεταγενέστερα χρόνια σε ένα ορθογώνιο κτίσμα, του οποίου η χρήση δεν έχει προσδιοριστεί. Tο μεγαλύτερο τμήμα του, στα Nότια, πρέπει να ήταν υπαίθριο, ενώ στο δυτικό άκρο θα υπήρχε υπόστεγος χώρος αφού έχουν σωθεί τρεις βάσεις κιόνων που θα βάσταζαν στοά. Προς Bορράν διαμορφώνονται δύο μικροί ορθογώνιοι χώροι με ξεχωριστή πρόσβαση.

Στο δυτικό άκρο του ιερού και σε επαφή με τον περίβολο σώζεται πολύ μικρός ναός εν παραστάσι. Tο μικρό του μέγεθος αλλά και η θέση του μακριά από τον κεντρικό τόπο λατρείας οδήγησαν τον S. Wide να υποθέσει μάλλον θησαυρό παρά τον κύριο ναό του ιερού όπου θα βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα.

Eκτός του περιβόλου και σε ελαφρά παρεκκλίνοντα άξονα οικίσκος με διάφορους χώρους έχει υποτεθεί ότι χρησίμευε ως οικία ιερέων. Ο διαφορετικός προσανατολισμός του σε σχέση με τα λοιπά οικοδομήματα εντός του περιβόλου, κυρίως όμως η χρήση παλαιότερου υλικού από το ιερό στους τοίχους του οδηγούν σε χρονολόγησή του σε λίγο μεταγενέστερα χρόνια, πάντως στη διάρκεια της λειτουργίας του ιερού.

Σε αυτό το Iερό, με υπαίθριο, αγροτικό χαρακτήρα, όπως και στα αντίστοιχά του στην Aθήνα –δηλαδή στη Bόρεια κλιτύ της Aκροπόλεως και στις όχθες του Iλισού– η Aφροδίτη λατρεύεται ως θεά της αναγέννησης της φύσης και της γονιμότητος, ιδιότητες που ενισχύονται και από την παρουσία του νέου γιού της, του Έρωτα. Eίναι πολύ πιθανόν ότι κάποια τελετουργία ελάμβανε χώρα σε αυτό το ιερό και κατά τον εορτασμό των Eλευσινίων. H θέση του στην Iερά Oδό, ο αγροτικός / χθόνιος χαρακτήρας της λατρείας της Aφροδίτης εδώ δηλώνουν στενή συγγένεια με την ελευσινιακή λατρεία. H διάρκεια της λατρείας παρακολουθείται από το β΄ μισό του 5ου αιώνα π.X. έως τα ρωμαϊκά χρόνια.

Στο απέναντι τμήμα της Iεράς Oδού, όπου βρέθηκε και η ερμαϊκή στήλη δηλωτική της απόστασης από την Aθήνα, σώζεται ένα ορθογώνιο κτίσμα (25 μ. X 15 μ.) με πολυγωνική τοιχοδομία. Πρόκειται προφανώς για το «τείχος αργών λίθων θέας άξιον», που παραδίδει ο Παυσανίας. Ήταν πύργος, οχυρό, χωρίς να αποτελεί οργανικό τμήμα του τακτικού αμυντικού συστήματος της Aττικής. Σε μεταγενέστερα χρόνια είχε αχρηστευθεί και χρησίμευε για ταφές.

Αμέσως μετά το ιερό του Απόλλωνα, ο Παυσανίας αναφέρει κάποιο ναό της Αφροδίτης: 

«Έπειτα είναι ένας ναός της Αφροδίτης και μπροστά σ' αυτόν ένα τείχος από ακατέργαστες πέτρες αξιοθέατο».

To εν λόγω οικοδομικό συγκρότημα έχει εντοπιστεί στη συνοικία του Δήμου Χαϊδαρίου Αφαία Σκαραμαγκά. Βρίσκεται στο βόρειο κράσπεδο της Ιεράς Οδού, γύρω στο 1,5 χλμ. δυτικά της μονής Δαφνίου, στο σημείο όπου το πέρασμα μεταξύ του Αιγάλεω και του Ποικίλου όρους στενεύει σημαντικά, ενώ μπροστά απλώνεται ο κόλπος της Ελευσίνας. Ο χώρος για τον οποίο μιλά ο Παυσανίας έχει ταυτιστεί με σιγουριά εδώ και πάρα πολλά χρόνια λόγω μιας ιδιαιτερότητας που δεν άφησε το ιερό να περάσει απαρατήρητο από κανέναν ταξιδιώτη που διέσχιζε το εν λόγω τμήμα της Ιεράς Οδού. Πρόκειται για τις πολλαπλές τετράπλευρες κόγχες που έχουν ανοιχτεί στη βραχώδη παρειά του όρους Αιγάλεω, πάνω στην οποία «ακουμπούσε» το τέμενος της Αφροδίτης.

Ο περίφημος Γάλλος συγγραφέας Gustave Flaubert (1821-1880), ο οποίος ξεκίνησε την πορεία από την Αθήνα προς την Ελευσίνα ανήμερα Χριστούγεννα του έτους 1850, αναφέρει:

«Στην άκρη της πεδιάδας αρχίζουμε να ανεβαίνουμε. Τα στενά του Χαϊδαριού. Η ανηφοριά διαρκεί αρκετή ώρα, ο βράχος ξεχωρίζει κάτω από το δρόμο, κατηφορίζουμε. »Χαριτωμένη θέα της θάλασσας: ο κόλπος της Λεψίνας, κλεισμένος ανάμεσα στα βουνά, μοιάζει με λίμνη, δεν ξέρεις από ποια μεριά βρίσκεται το άνοιγμά του. Ο δρόμος κατεβαίνει ολόισια απέναντι, λες και θα πέσει στη θάλασσα. Απαλές πλαγιές αριστερά- δεξιά, πάνω στο βράχο (στη θέση της Αφροδίτης Φίλης,) είναι σκαλισμένες αρκετές κοιλότητες, οι περισσότερες καμπύλες στο πάνω μέρος, με ύψος ένα πόδι περίπου, ορισμένες τετράπλευρες και που φαίνονται προορισμένες να δέχονται μικρά αγάλματα και εικόνες».

Ο χώρος ονομάστηκε από τους κατοίκους «ντουλαπάκια» λόγω των εσοχών για τα αναθήματα στο ανάγλυφο του βράχου. Όπως το τέμενος του Απόλλωνα στο Δαφνί, έτσι και το ιερό της Αφροδίτης ήταν μία από τις βασικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Οι πρώτες ανασκαφές στον χώρο έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 1890 από τον Καμπούρογλου, ο οποίος περιγράφει κάποια από τα εντυπωσιακά ευρήματά του:

«Κατά τάς άνασκαφάς επήδησαν από τά χώματα και αγαλμάτια Αφροδίτης και άλλων θεοτήτων, ών έν Φειδιακής ωρισμένως τέχνης και συμπλέγματα τής με την Πειθώ και τόν Έρωτα και περιστέρια ενεπίγραφα και μή, και σύμβολα γεννήσεως, και ρόδια τής ευτεκνίας και βάθρα ενεπίγραφα και βάσεις στύλων και γυνή οδηγούσα νεανίαν, προσφέροντα ανάθημα και κάποιος άλλος νεανίας ακέφαλος, που προσέρχεται μόνος του κρατών τό θυμιατήρι. Αλλά και ή είσοδος του Ιερού και ίχνη στοάς τινός και βωμός και διαμερίσματα διαμονής ιερέων απεκαλύφθησαν και ομβροδέκται και θαυμάσιον λιθοψηφίδωμα του εδάφους. Και τέλος τό βάθρον, επί το όποίου ανυψούτο άλλοτε πάγκαλον τής θεάς τό άγαλμα, έχον οπίσω ώς φόντο τόν τραχύν ερυθρόφαιον βράχον, δεξιά και άριστερά τά καταπράσινα πεύκα και κάτω τό γαλανόν της πορφυράς Σαλαμίνος κύμα».

Ο χώρος ερευνήθηκε ανασκαφικά και κατά τη δεκαετία του 1930 από τον Ιωάννη Τραυλό και τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, οι οποίοι ολοκλήρωσαν την κάτοψη του τεμένους της Αφροδίτης αλλά και της γύρω περιοχής. Ο περίβολος του ιερού έχει σχήμα ακανόνιστο ορθογώνιο και διαστάσεις 71x21 μ. To βορειοανατολικό τμήμα του βαίνει πάνω στη βραχώδη παρειά, περικλείοντας έτσι και το σημείο του βράχου που είχε κοπεί κάθετα, ώστε να λαξευτούν οι χαρακτηριστικές κόγχες. Στη νότια πλευρά του περιβόλου, ακριβώς απέναντι από τις κόγχες, βρισκόταν η είσοδος του τεμένους, που προστατευόταν από μικρό πρόπυλο. Ο ναός που αναφέρει ο Παυσανίας αποτελούνταν από έναν πολύ μικρό, σχεδόν τετράγωνο σηκό με πρόναο. Είχε χτιστεί σε επαφή με τον δυτικό τοίχο του περιβόλου του ιερού, περίπου στο μέσον του.

Ήταν κατά πάσα πιθανότητα δωρικού τύπου και διέθετε μαρμάρινη στέγαση, καθώς στις ανασκαφές είχαν βρεθεί τμήματα τριγλύφων από μάρμαρο. Εκτός από τον ναΐσκο, στο πλαίσιο του περιβόλου έχουν εντοπιστεί μικρή στοά και άλλα κτίσματα, σαφώς μεγαλύτερων διαστάσεων από τον ναό, ορθογώνιας κάτοψης και άγνωστης χρήσης. Επίσης ανασκάφτηκαν βάθρα με μαρμάρινες αναθηματικές επιγραφές προς τιμήν της Αφροδίτης, βωμίσκοι και πλήθος μικρών αναθημάτων. Τα τελευταία αποτελούνταν κυρίως από πήλινα ειδώλια της θεάς και πήλινα και μαρμάρινα ομοιώματα αιδοίων και περιστεριών, που ήταν τα ιερά πουλιά της Αφροδίτης. Προφανώς, κατά την εποχή λειτουργίας του ιερού οι κόγχες γέμιζαν από τέτοια αναθήματα που πρόσφεραν οι πιστοί. Στο κέντρο του χώρου μπροστά από το πρόπυλο αποκαλύφθηκε μεγάλη βάση που προφανώς στήριζε κεντρικό βωμό ή το λατρευτικό άγαλμα της Αφροδίτης.

Γενικά, ολόκληρη η «αυλή» του ιερού θα πρέπει να ήταν γεμάτη με αναθήματα, π.χ. αγάλματα, ανάγλυφα και στήλες, μεγάλα εντυπωσιακά αγγεία, τοποθετημένα σε βάσεις. Σε τέτοιες προσφορές θα πρέπει να ανήκαν τα εντυπωσιακά γλυπτά που αναφέρει ο Καμπούρογλου.

Σχετικό είναι και το σχόλιο του περίφημου αρχαιόφιλου λογίου Louis-François-Sébastien Fauvel (1735-1838), που για μεγάλο διάστημα υπηρέτησε ως πρόξενος της Γαλλίας στην Αθήνα και είχε την ευκαιρία να περιηγηθεί την Αττική καταγράφοντας και συλλέγοντας αρχαιότητες και διενεργώντας μικρές ανασκαφές. Μας το μεταφέρει ο Pouqueville

«Ο κύριος Fauvel με είχε προειδοποιήσει πως, κάποτε, είχε ανακαλύψει εκείχάλκινους κίονες, κατάλοιπα κάποιων αναθημάτων που υψώνονταν στο βράχο, βόρεια του ναού».

Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί, ότι οι πληροφορίες του Fauvel δεν έχουν επαληθευτεί αρχαιολογικά.

Στα νότια του ιερού έχει αποκαλυφθεί καλοχτισμένο κτηριακό σύμπλεγμα που έχει ταυτιστεί με την οικία των ιερέων που υπηρετούσαν τη θεά, ο οποίος θα πρέπει να λειτουργούσε και ως ξενώνας για τους ξένους προσκυνητές και τους οδοιπόρους. Στα νοτιοανατολικά της οικίας έχει ανασκαφεί μεγάλο και ιδιαίτερα καλοδιατηρημένο τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού. To αξιοθέατο τείχος που αναφέρει ο Παυσανίας έχει εντοπιστεί αμέσως νότια του τμήματος της αρχαίας Ιεράς Οδού.

Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίσμα από ακατέργαστους λίθους (αργολιθοδομή) διαστάσεων 25x15 μ., που αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως φυλάκιο. Εκεί θα στεγαζόταν κάποια φρουρά, η οποία θα προστάτευε το πέρασμα και το ιερό της Αφροδίτης. Αργότερα απέκτησε ταφικό χαρακτήρα δύο σαρκοφάγοι εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του. Η χρονολογία ίδρυσης του ιερού παραμένει άγνωστη. Η λατρεία της Αφροδίτης στον συγκεκριμένο χώρο μοιάζει να σχετίζεται στενά με τον Ιερό χώρο της Ελευσίνας και την τελετουργική πομπή των Μεγάλων Μυστηρίων. Βέβαια, είναι παρακινδυνευμένο να υποθέσουμε την ύπαρξη του τεμένους πριν από τον 4ο αιώνα π.Χ., καθώς δεν έχει ανασκαφεί πρωιμότερη κεραμική. Πάντως το ιερό λειτουργούσε μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια, συμπέρασμα που προκύπτει αφενός από τις ικανές ποσότητες ρωμαϊκών αγγείων που έχουν ανασκαφεί και αφετέρου από τη μαρτυρία του Παυσανία. 

Τον  αρχαίο  ναό της Αφροδίτης, που βρίσκεται  κοντά στη γέφυρα Σκαραμαγκά, στον οικισμό ΑΦΑΙΑ,  επιδιώκει να αναδείξει  ο Δήμος Χαϊδαρίου. 
Ο ιστορικός χώρος του ναού της Αφροδίτης Σκαραμαγκά  είναι ένας  χώρος με ιδιαίτερη σημασία  καθώς διαδραματίστηκαν  πολλά γεγονότα σε όλη την ιστορική διαδρομή που καλύπτει γεωγραφικά το κομμάτι της Ιεράς Οδού μέχρι το χώρο των Ελευσίνιων μυστηρίων. 
Ξεκινώντας από την Αθήνα, μετά το Χαϊδάρι και το Δαφνί, φθάνουμε στα υψώματα του Σκαραμαγκά. Από κει  αντικρίζουμε τη θάλασσα.

Στη δεξιά πλευρά του δρόμου όπως κατεβαίνει η παλαιά Ιερά Οδός, 1500 μέτρα από το Δαφνί, είναι το ιερό της Αφροδίτης με πολλές κόγχες στα βράχια, τα "κουτάκια" όπως τα λένε οι κάτοικοι  του οικισμού, για τα αφιερώματα.

Από  κει προχωράμε σε μια μικρή ελαιόφυτη πεδιάδα και μετά απ' αυτήν, κοντά στη θάλασσα, είναι τα ερείπια από το "Χάνι του Σκαραμαγκά". Εκεί υπάρχει σπίτι με καφενείο που βλέπει στη θάλασσα κι από   κει ξεκινούν 2 δρόμοι που σε 2 - 3 ώρες  πεζοπορία από αυτούς φτάνεις στον Πειραιά.

(Ένας μέσα από φαράγγι πήγαινε κοντά στο Κερατσίνι, και ο άλλος στο Πέραμα και μέσα από τον Κερατόπυργο στον Πειραιά).

Μετά τον Σκαραμαγκά φθάνουμε στους Ρειτούς, που είναι δύο λιμνοθάλασσες στις οποίες υπάρχουν υδρόμυλοι, και έχουν την πηγή τους στους βράχους. Οι αρχαίοι έλεγαν ότι το νερό αυτό είναι συνέχεια του Ευβοϊκού Κόλπου.

Οι λίμνες ήταν αφιερωμένες α) στη Δήμητρα αυτή που ήταν προς την Ελευσίνα και β) στην Περσεφόνη αυτή που ήταν προς την Αθήνα, και μόνο οι ιερείς της Ελευσίνας είχαν το δικαίωμα να ψαρεύουν εκεί.

Μετά από τους Ρειτούς είναι η εκβολή χειμάρρου κι από εκεί κατόπιν φθάνουμε στο Θριάσιο Πεδίο.

Μπαίνοντας στην Ελευσίνα βλέπουμε αριστερά τη γέφυρα του Αδριανού και αμέσως τον Άγιο Ζαχαρία που είναι χτισμένος πάνω στο Ναό του Τριπτόλεμου. Απέναντι από τον Άγιο Ζαχαρία 100 μέτρα περίπου είναι ο χώρος των Ελευσινίων Μυστηρίων.

Στις κόγχες ή στα λεγόμενα "ντουλαπάκια" ή "κουτάκια" ή "παραθυράκια" που είχαν λαξευτεί στον βράχο του ιερού της Αφροδίτης, στον Σκαραμαγκά, οι ερωτευμένοι της αρχαιότητας άφηναν αφιερώματα στη θεά του έρωτα, συνήθως ομοιώματα περιστεριών, για να τους βοηθήσει να κατακτήσουν ένα αγαπημένο πρόσωπο που αρνούνταν τον έρωτά τους!

Η (αρχαία) Ιερά Οδός ήταν δρόμος των Αρχαϊκών χρόνων, ο οποίος συνέδεε την πόλη των Αθηνών με το Θριάσιο Πεδίο, στο οποίο μία φορά το χρόνο τελούνταν τα περίφημα (αλλά και έως σήμερα ανεξήγητα σχετικά με τον ακριβή χαρακτήρα τους) Ελευσίνια μυστήρια.

1000 περ. μέτρα του δημοφιλέστερου αρχαίου δρόμου, μεταξύ του ιερού της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά και της Λίμνης των αρχαίων Ρειτών (σημ. Λίμνη Κουμουνδούρου), στα διοικητικά όρια του Δήμου Χαϊδαρίου, είναι ορατά και αντιστέκονται στη Λήθη και την ποικιλόμορφη «Ανάπτυξη» της Δυτικής Πύλης της Αθήνας και των παρυφών του πολύπαθου Θριασίου Πεδίου.

O AΡΧΑΙΟΤΕΡΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ

Η Ιερά Οδός ήταν ο δρόμος που συνέδεε την πόλη της Αρχαίας Αθήνας με την Ελευσίνα και το Θριάσιο Πεδίο.

Επίσης εξυπηρετούσε συγκοινωνιακά την πόλη των Αθηνών καθώς ήταν η κύρια οδός επικοινωνίας με την Πελοπόννησο και την υπόλοιπη Ελλάδα. Ονομάστηκε έτσι γιατί το δρόμο αυτό ακολουθούσε η πομπή των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

Η ιστορία της Ιεράς Οδού χάνεται μέσα στους αιώνες και τους προϊστορικούς χρόνους.

Στοιχεία και αποδείξεις για να ορίσουμε πότε ακριβώς φτιάχτηκε ή ξεκίνησε να χρησιμοποιείται δεν έχουμε. Ωστόσο πολλοί αρχαιολόγοι και ιστορικοί υποστηρίζουν πως πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό δρόμο της Ευρώπης.

Η σημασία της Ιεράς Οδού στην αρχαιότητα ήταν πολύ μεγάλη. Εκτός από τη θρησκευτική - λατρευτική και συγκοινωνιακή αξία, είχε και οικονομική και πολιτιστική αξία καθώς κατά μήκος του δρόμου υπήρχαν σπουδαία μνημεία, τάφοι και ιερά.

ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ - ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ

Η αρχαία οδός ήταν κατασκευασμένη με μικρές αδούλευτες πέτρες και χώμα. Για να μην καταστρέφεται ο δρόμος από τη διάβρωση των νερών, στις άκρες τοποθετούνταν μεγάλες πέτρες, στημένες όρθιες. Σε κατηφορικά σημεία για να μην γλιστρά χτίζονταν πολύ μικρά σκαλοπατάκια. Επίσης σε αμμώδεις περιοχές, γινόταν πρώτα θεμελίωση με μεγάλες αδούλευτες πέτρες και πάνω τους έπεφτε χώμα που πατιόταν καλά με ειδικά εργαλεία. Σε αρκετά μέρη, όπου έχουν αποκαλυφθεί τμήματα της αρχαίας οδού, διαπιστώνουμε ότι το πλάτος της ήταν περίπου 5 μέτρα. Μάλιστα σε πολλά σημεία φαίνονται και οι αυλακώσεις που σχηματίστηκαν μέσα στους αιώνες από τους τροχούς των αμαξών και απέχουν μεταξύ τους 1,40 μέτρα. Την ευθύνη και την φροντίδα για την καλή κατάσταση, τις επισκευές και τη συντήρηση της Ιεράς Οδού είχαν οι Ιερείς του Ναού της Θεάς Δήμητρας στην Ελευσίνα. Σε μία επιγραφή που βρέθηκε και χρονολογείται περί το 421 π. Χ. αναγράφεται η απόφαση για κατασκευή γέφυρας στους Ρειτούς για την ασφαλέστερη και ευκολότερη μεταφορά των ιερών κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Μυστηρίων.

ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Η Θεά Δήμητρα και η κόρη της Περσεφόνη, λατρεύτηκαν στο Θριάσιο Πεδίο. Ο γνωστός μύθος της Περσεφόνης εξηγεί τον κύκλο των εποχών αλλά και την καλλιέργεια στη γόνιμη πεδιάδα των δημητριακών και των άλλων γόνιμων προϊόντων. Επί 2000 περίπου χρόνια, ο τόπος αυτός αναδείχτηκε σε σπουδαίο λατρευτικό κέντρο των Ελλήνων και οι μυστικές τελετές που γίνονταν, χάριζαν στους μυημένους την ελπίδα για την μετά θάνατον ζωή.

Μικρά Μυστήρια: Οι τελετές προς τιμήν της Θεάς Δήμητρας ξεκινούσαν την Άνοιξη, τον μήνα Ανθεστηριώνα, στην Αθήνα, όπου τελούνταν τα Μικρά Μυστήρια στο ιερό της «Δήμητρα και Κόρης εν Αγραίς», ανατολικά του ποταμού Ιλισού, κοντά στο Στάδιο. Εδώ γινόταν το πρώτο μέρος της μύησης για όσους ήθελαν να παρακολουθήσουν τα Μεγάλα μυστήρια που γίνονταν το Φθινόπωρο.

Μεγάλα Μυστήρια: Τα μεγάλα μυστήρια κρατούσαν εννέα μέρες, όσες και η περιπλάνηση της Δήμητρας στη Γη. Λίγο πριν την πανσέληνο οι ιερείς της Δήμητρας έστελναν προσκλήσεις στους άρχοντες όλων των ελληνικών πόλεων. Οι άρχοντες έστελναν δώρα, σφάγια κι αντιπροσώπους.

Στις 14 του Βοηδρομιώνος (Σεπτέμβρης) γινόταν η πρώτη θυσία στην «εσχάρα», ένα βωμό αποκλειστικά για χθόνιους θεούς (Κάτω Κόσμου). Μετά ξεκινούσε μεγάλη πομπή προς την Αθήνα. Προπορευόταν μια ιέρεια με τα ιερά αντικείμενα μέσα στην «κίστη» (κουτί), ακολουθούσαν ο ιεροφάντης και ο δαδούχος, οι αρχές του τόπου και οι πιστοί με άμαξες ή πεζοί. Στους Ρειτούς (λίμνη Κουμουνδούρου), τους υποδέχονταν οι Αθηναίοι αξιωματούχοι και όλοι μαζί προχωρούσαν από την Ιερά Οδό που ήταν στρωμένη μέχρι την Ιερά Πύλη με λουλούδια. Από εκεί η πομπή περνούσε από την αγορά και κατέληγε στο Ελευσίνιο που ήταν το Ιερό της Δήμητρας στους πρόποδες της Ακρόπολης. Εκεί τοποθετούσαν τα ιερά αντικείμενα.

Η δεύτερη ημέρα λεγόταν «Αγυρμός» και οι πιστοί φορώντας λευκά ρούχα και με σκυμμένο το κεφάλι συγκεντρώνονταν στην Ποικίλη Στοά της Αγοράς όπου δέχονταν τη θεία ευλογία.

Η τρίτη ημέρα λεγόταν «Έλασις» και οι πιστοί έπαιρναν καθαρτήριο βάπτισμα στον Φαληρικό Όρμο.

Η τέταρτη ημέρα λεγόταν «Ιέρεια δεύρο» και ήταν αφιερωμένη στους ξένους που είχαν έρθει για τη γιορτή. Στο Ελευσίνιο θυσίαζαν τα ζώα που είχαν φέρει μαζί τους από τις πόλεις τους προσφορά στη θεά Δήμητρα.

Η πέμπτη ημέρα λεγόταν «Ασκληπειία» και γινόταν μια ιδιαίτερη τελετή για όσους ξένους είχαν αργήσει να φτάσουν, αλλά ήθελαν να μυηθούν στα μυστήρια. Λέγονταν έτσι γιατί σύμφωνα με το μύθο ο Ασκληπιός είχε κι αυτός κάποτε καθυστερήσει στην τελετή.

Την έκτη ημέρα ξεκινούσε η πομπή της επιστροφής στην Ελευσίνα των ιερών αντικειμένων που λεγόταν «Ίακχος Πομπή». Οι πιστοί φορούσαν λευκά και κρατούσαν «βάκχους» δηλαδή καλάμια με θυσάνους που ήταν το σύμβολο της γιορτής. Η σειρά και η τάξη της πομπής ήταν η ίδια με της πρώτης μέρας. Η πομπή έκανε στάσεις σε διάφορα σημεία για να ανασυνταχτούν οι πιστοί, να ξεκουραστούν και να ψάλλουν ύμνους στα διάφορα ιερά που υπήρχαν κατά μήκος της Ιεράς Οδού. Με τη δύση του ήλιου η πομπή έφτανε στην Ελευσίνα.

Τις δύο επόμενες νύχτες γίνονταν κεκλεισμένων των θυρών στο ιερό Τελεστήριο τα ιερά δρώμενα, δηλαδή οι μυστικές τελετές που οι μυημένοι απαγορευόταν να φανερώσουν. Λίγα πράγματα γνωρίζουμε γι’ αυτές τις τελετές. Οι ποινές ήταν αυστηρές και οι αρχαίοι συγγραφείς δεν τόλμησαν από σεβασμό στη θεά να παραβούν τους όρκους.

Η τελευταία ημέρα λεγόταν «Εποπτεία» και μέσα στο Τελεστήριο οι μυημένοι συναντούσαν τους θεούς του Ολύμπου. Γινόταν γάμος μεταξύ της Δήμητρας και του Δία από τον οποίο «γεννιόταν» ένα παιδί. Αυτά ήταν τα «δρώμενα». Μετά ακολουθούσαν τα «δεικνυόμενα», όπου ο ιεροφάντης έδειχνε τα ιερά αντικείμενα στους μυημένους λέγοντας ιερά λόγια «τα λεγόμενα» και οι τελετές έκλειναν με την απόδοση τιμών στους νεκρούς. Ήσυχοι, ξαλαφρωμένοι και γεμάτοι μυστική γνώση, οι μυημένοι επέστρεφαν μέσω της Ιεράς Οδού στην Αθήνα ή έφευγαν για τις πόλεις τους.

Η ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Α.   ΤΜΗΜΑ ΚΕΡΑΜΙΚΟΣ - ΑΙΓΑΛΕΩ

Το δίπυλο ήταν η μεγαλύτερη και επισημότερη πύλη της Αθήνας. Από το δίπυλο έμπαιναν στην Αθήνα όσοι έρχονταν από την Πελοπόννησο αλλά και από την υπόλοιπη Ελλάδα, γιατί η κύρια οδική αρτηρία που συνέδεε την Αττική με το Βορρά, ταυτίζεται με την παλιά Εθνική οδό Αθηνών – Θηβών. Δίπλα στο Δίπυλο και σε απόσταση 60 μέτρων υπήρχε η Ιερά Πύλη απ’ την οποία ξεκινούσε η Ιερά Οδός που ακολουθούσε η μεγάλη πομπή των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

Αμέσως μετά την Ιερά Πύλη, στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμικού, ανακαλύφθηκαν πολλοί τάφοι. Λίγο πιο κάτω από τη σημερινή διασταύρωση Ιεράς Οδού και Κωνσταντινουπόλεως, υπήρχε η τοποθεσία Σκίρον όπου στα τέλη Ιουνίου κατέληγε μια πομπή από την Ακρόπολη την ημέρα των Σκίρων ή Σκιροφορίων που ήταν μεγάλη αθηναϊκή γιορτή. Στην πομπή συμμετείχαν οι ιερείς του Απόλλωνα και του ήλιου καθώς και η ιέρεια της Αθήνας μεταφέροντας τα Σκίρα, ιερά που συνδέονταν με τη βλάστηση και την καρποφορία. Από την περιοχή του Σκίρου άρχιζε ο μεγάλος Ελαιώνας.

Λίγο πιο κάτω από τη Γεωπονική Σχολή υπάρχει σε περιφραγμένο χώρο η περίφημη «Ελιά του Πλάτωνα», που σύμφωνα με την παράδοση στον ίσκιο της δίδασκε ο σπουδαίος φιλόσοφος Πλάτωνας. Προχωρώντας προς την Πελοπόννησο στις άκρες της οδού υπήρχαν πολλά μνημεία και τάφοι επιφανών Αθηναίων όπως ο τάφος του στρατηγού Μολοττού, του Θεμιστοκλή κ.α.

Μεταξύ Γεωπονικής Σχολής και Ελιάς του Πλάτωνα υπήρχε το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, στο οποίο οι Αθηναίοι τιμούσαν και την Αθηνά και τον Ποσειδώνα. Δίπλα στο ιερό υπήρχε βωμός του Ζέφυρου που οι Αθηναίοι θεωρούσαν ευνοϊκό για τις καλλιέργειες. Αμέσως μετά υπήρχε η κοίτη του Κηφισού ποταμού και η ονομαστή για τους «γεφυρισμούς» γέφυρα. Στη θέση του ναού του Αγίου Σάββα υπήρχε τέμενος για το Μειλίχιο Δία και μέσα σε αυτό αρχαίος βωμός. Το χριστιανικό εκκλησάκι είναι χτισμένο πάνω στο αρχαίο τέμενος.

Β.   ΤΜΗΜΑ ΑΙΓΑΛΕΩ - ΔΑΦΝΙ

Στη θέση του μικρού ναού του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται στη σημερινή γέφυρα του Κηφισού υπήρχε ναι ναΐσκος του ήρωα Κυαμίτη. Πολλοί αρχαίοι τάφοι με σημαντικά ευρήματα (αγάλματα, ειδώλια, αγγεία κλπ) έχουν βρεθεί κατά μήκος της Ιεράς Οδού, στο τμήμα που διασχίζει το δήμο του Αιγάλεω.

Άγνωστο παραμένει τι έχει βρεθεί στις εκσκαφές που έγιναν κατά μήκος της Οδού απ’ τα συνεργεία του Μετρό, τι καταστράφηκε και τι διασώθηκε. Τρεις μεγάλοι σαρκοφάγοι με θραύσματα αγγείου, καθώς κι ένα μεγάλο τμήμα της Αρχαίας Οδού, βρέθηκαν στην πλατεία Εσταυρωμένου λίγα εκατοστά κάτω από το χώμα.

Συνεχίζοντας την πορεία προς τα δυτικά φθάνουμε στην περιοχή του σημερινού δήμου Χαϊδαρίου, όπου υπήρχε το μεγαλοπρεπέστερο μνημείο της περιοχής, αλλά και όλης της Ιεράς Οδού που ήταν ο τάφος της Πυθιονίκης. Το μνημείο της Πυθιονίκης ήταν λαμπρό και μεγαλοπρεπέστατο και οι περιηγητές αναφέρουν πως ήταν το πρώτο μνημείο που έβλεπαν μπαίνοντας στην Αθήνα με υπέροχη θέα προς την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα.

Γ.   ΤΜΗΜΑ ΔΑΦΝΙ - ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Μετά το Χαϊδάρι, η Ιερά Οδός περνούσε από το σημείο που υπάρχει σήμερα η Μονή Δαφνίου. Εκεί υπήρχε ναός, με κτιστό περίβολο, του θεού Απόλλωνα, στο σηκό του οποίου υπήρχαν αγάλματα του Απόλλωνα και της Αθηνάς. Πιθανόν να υπήρχε κι άλλος ναός Ιωνικού ρυθμού ή στοά με κίονες όπου στεγάζονταν αγάλματα της Δήμητρας και της Κόρης. Στον περίβολο της Μονής Δαφνίου, ακόμα και σήμερα, υπάρχουν διάσπαρτα κομμάτια κιονόκρανων και σπονδύλων, δωρικού και ιωνικού ρυθμού. Ένας κίονας ιωνικός είναι εντοιχισμένος στο σημερινό ναό, ενώ άλλοι τρεις έχουν κλαπεί από τον Έλγιν και έχουν μεταφερθεί στο Λονδίνο.

Συνεχίζοντας μετά τη Μονή Δαφνίου προς το Σκαραμαγκά, υπήρχε στα βόρεια υψώματα ιερό της θεάς Αφροδίτης. Μετά το ιερό της Αφροδίτης, η Ιερά Οδός συναντούσε τους Ρειτούς, ρέματα που σχηματίζονταν από πολλές πηγές και χύνονταν στη θάλασσα.

Λίγο πιο έξω από την Ελευσίνα και ανατολικά η Οδός συναντούσε τον Ελευσινιακό Κηφισό με την τετράτοξη γέφυρα. Η γέφυρα κτίστηκε από το Ρωμαίο Αυτοκράτορα Ανδριανό για να γλιτώσουν οι κάτοικοι από τις πλημμύρες και τις καταστροφές που είδε με τα μάτια του όταν επισκέφτηκε το 125 μ. Χ. την περιοχή με σκοπό να μυηθεί στα μυστήρια.

Ο ιστορικός χώρος του ναού της Αφροδίτης Σκαραμαγκά  είναι ένας  χώρος με ιδιαίτερη  σημασία  καθώς διαδραματίστηκαν  πολλά γεγονότα σε όλη την ιστορική διαδρομή που καλύπτει γεωγραφικά το κομμάτι της Ιεράς Οδού μέχρι  το χώρο   των Ελευσίνιων μυστηρίων.

Έτσι ήταν ο αρχαιότερος δρόμος της Ελλάδας στα τέλη του 19ου αιώνα. Εκεί ο Έλγιν έκανε μια στάση για να αρπάξει τρεις ιωνικούς κίονες και ο Σικελιανός έγραψε ποίημα για τις ειδυλλιακές εικόνες που έζησε δίπλα στο ποτάμι...

Πρόκειται για έναν σπουδαίο δρόμο της αρχαιότητας που άντεξε μέσα στον χρόνο και έχει φωτεινή ιστορία. Συνέδεε το Θριάσιο Πεδίο με τη Δυτική Πύλη της Αθήνας και πήρε αυτό το όνομα γιατί αποτελούσε τη διαδρομή που ακολουθούσε η πομπή των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Κατά μήκος της διαδρομής υπήρχαν αρκετά μνημεία, κάποια από τα οποία έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Σήμερα το μόνο τμήμα που διατηρεί κάποια στοιχεία από την αρχαία διαδρομή είναι το 1 χλμ που συνδέει το ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά με τη Λίμνη Κουμουνδούρου. Η αρχική λήψη έγινε το 1870 και αποτυπώνει το τμήμα της οδού κοντά στο Δαφνί. Η επόμενη φωτογραφία είναι μεταπολεμική και έχει προσανατολισμό προς Αθήνα. Πρόκειται για την Ιερά Οδό που θεωρείται ο αρχαιότερος δρόμος της Αττικής και για πολλούς και της Ευρώπης...

Το πλάτος της Ιεράς Οδού ήταν πέντε μέτρα και σε πολλά σημεία υπήρχαν χτισμένες πέτρες εκατέρωθεν για να συγκρατούν τα νερά και να προφυλάσσουν το οδόστρωμα. Σε σημεία που γλιστρούσαν, λάξευαν σκαλοπάτια, ενώ έχει σωθεί επιγραφή από το 421 π.Χ. που μαρτυρά ότι οι ιερείς του ναού της Θεάς Δήμητρας, οι οποίοι τη συντηρούσαν, είχαν παραγγείλει την κατασκευή γέφυρας  στους Ρειτούς...

Η Ιερά Οδός ξεκινούσε από το δίπυλο και την Ιερά Πύλη που βρισκόταν πριν από τον Κεραμεικό. Λίγο παρακάτω, στο σημείο που είναι σήμερα η διασταύρωση της Ιεράς Οδού με την Κωνσταντινουπόλεως ήταν η περιοχή Σκίρον, τοποθεσία στην οποία κατέληγε μια πομπή από την Ακρόπολη κάθε Ιούνιο. Αυτό ήταν και το φυσικό όριο του ελαιώνα, ενώ σε μικρή απόσταση, εκεί που βρίσκεται σήμερα η Γεωπονική, υπήρχε η περίφημη «Ελιά του Πλάτωνα». Σε αυτό το τμήμα υπήρχαν ναοί και ιερά με σημαντικότερο αυτό της Δήμητρας και της Κόρης, ενώ σε μικρή απόσταση ήταν η κοίτη του Κηφισού όπου υπήρχε γέφυρα. 
Ο ναός του Αγίου Σάββα στην περιοχή είναι κτισμένος πάνω στα ερείπια του ναού που ήταν αφιερωμένος στον Μειλίχιο Δία...

Πλήθος ευρημάτων έχουν φέρει στην επιφάνεια οι  αρχαιολογικές ανασκαφές στο Αιγάλεω, ενώ δεν είναι ακόμη γνωστό το σύνολο των ευρημάτων που αποκάλυψε ο μετροπόντικας που έφτασε στην πλατεία Εσταυρωμένου. Είναι σίγουρο πως έχουν εντοπιστεί  τρεις μεγάλοι σαρκοφάγοι με θραύσματα αγγείου κι ένα σημαντικό τμήμα της Αρχαίας Οδού. Το πρώτο μνημείο που έβλεπαν οι επισκέπτες της Αθήνας ήταν ο τάφος της Πυθιονίκης στο Χαϊδάρι, στο σημείο απ΄ όπου φαίνεται και σήμερα η Ακρόπολη, μπαίνοντας στην Αθήνα...

Ο Παυσανίας που περιγράφει την διαδρομή αναφέρει ότι  συνάντησε το Ιερό του Απόλλωνα στο Δαφνί. Εκεί ήταν μία από τις πιο σημαντικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Μάρτυρας της ύπαρξης του ναού αποτελεί ο κίονας που είναι εντοιχισμένος στη Μονή Δαφνίου. Τους υπόλοιπους τρεις τους είχε αρπάξει ο Έλγιν και τους είχε μεταφέρει στο Λονδίνο. Την ύπαρξή τους είχε επιβεβαιώσει και ένας άλλος Άγγλος περιηγητής  και αρχαιολόγος, ο Edward Dodwell (1767-1832), που πέρασε από το Δαφνί το φθινόπωρο του 1805. Ανέφερε ότι υπήρχαν μερικοί μικροί ιωνικοί κίονες με τα κιονόκρανά τους. Οι κίονες σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο μαζί με την υπόλοιπη κλεμμένη Ελλάδα...

Η Ιερά Οδός συνεχίζονταν μέχρι την Ελευσίνα και πριν από τον Σκαραμαγκά βρισκόταν σε λόφο το ιερό της Αφροδίτης. Μετά το ιερό ήταν τα ρέματα στους Ρείτους και η κοίτη του Κηφισού προς την Ελευσίνα που πλημμύριζε και τότε. Εκεί, ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Ανδριανός έφτιαξε γέφυρα με τέσσερα τόξα για να γλιτώσουν οι κάτοικοι και οι καλλιέργειες από τα νερά. Το φυσικό τοπίο που περιέβαλε την Ιερά Οδό δεν άλλαξε σημαντικά από την αρχαιότητα έως τις αρχές του 20ου αιώνα όπως καταδεικνύουν πλήθος από φωτογραφίες, γκραβούρες και καρτ ποστάλ...

Η αρχαία οδός που συνέδεε την Αθήνα με την Ελευσίνα παρέμενε για αιώνες ένας πανέμορφος δρόμος που προσφερόταν για περίπατο, πέρα από την κάλυψη των συγκοινωνιακών αναγκών. Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός στο ομώνυμο ποίημα που αφιέρωσε στην Ιερά Οδό αναφέρει ότι επέλεξε τον συγκεκριμένο δρόμο για να «ν΄ αρμέξει ζωή από τον έξω κόσμον», αγναντεύοντας το όμορφο τοπίο και χαζεύοντας τους πλανόδιους και τους αρκουδάδες. Η περιγραφή του εντυπωσιάζει και συγκινεί: «Tι ήταν για μένα αυτός ο δρόμος πάντα σα δρόμος της Ψυχής. Φανερωμένος μεγάλος ποταμός, κυλούσε εδώθε αργά συρμένα από τα βόδια αμάξια γεμάτα αθεμωνιές ή ξύλα, κι άλλα αμάξια, γοργά που προσπερνούσαν, με τους ανθρώπους μέσα τους σαν ίσκιους.» Οι λόγοι για τους οποίους η σημερινή εικόνα της Ιεράς Οδού δεν έχει καμία σχέση με αυτή της καρτ ποστάλ και της περιγραφής του Σικελιανού είναι πολλοί και δυσάρεστοι. Άλλωστε και ο ποιητής, που έγραψε το συγκεκριμένο ποίημα το 1935 ήθελε να δείξει τη βαρβαρότητα του ανθρώπου που καταστρέφει τη φύση, τη Μεγάλη Θεά, την αιώνια Μάνα και εν τέλει την υποδούλωσή του... 
Ακολουθεί το ποίημα του Άγγελου Σικελιανού «Ιερά Οδός»: Aπό τη νέα πληγή που μ’ άνοιξεν η μοίρα έμπαιν’ ο ήλιος, θαρρούσα, στην καρδιά μου, με τόση ορμή, καθώς βασίλευε, όπως από ραγισματιάν αιφνίδια μπαίνει το κύμα σε καράβι π’ ολοένα βουλιάζει. Γιατί εκείνο πια το δείλι, σαν άρρωστος, καιρό, που πρωτοβγαίνει ν’ αρμέξει ζωή απ’ τον έξω κόσμον, ήμουν περπατητής μοναχικός στο δρόμο που ξεκινά από την Aθήνα κ’ έχει σημάδι του ιερό την Eλευσίνα. Tι ήταν για μένα αυτός ο δρόμος πάντα σα δρόμος της Ψυχής. Φανερωμένος μεγάλος ποταμός, κυλούσε εδώθε αργά συρμένα από τα βόδια αμάξια γεμάτα αθεμωνιές ή ξύλα, κι άλλα αμάξια, γοργά που προσπερνούσαν, με τους ανθρώπους μέσα τους σαν ίσκιους.