Στον Βυζαντινό Ναό της Πόρτα Παναγιάς με την μοναδική Δεξιοκρατούσα Παναγία!!!

Στην όχθη του Πορταϊκού ποταμού, απέναντι από την κωμόπολη της Πύλης, στον παλαιό οικισμό της Πόρτα-Παναγιάς που ήταν γνωστός στην βυζαντινή εποχή ως "Μεγάλαι Πύλαι", βρίσκεται ο ναός της Πόρτα-Παναγιάς, άλλοτε καθολικό σταυροπηγιακής μονής. Η μονή που ήταν αφιερωμένη στο όνομα της Ακαταμαχήτου Θεοτόκου ιδρύθηκε το 1283 από τον σεβαστοκράτορα Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό Δούκα, νόθο γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ Δούκα και διαλύθηκε στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Η Ι. Μ. Μεγάλων Πυλών, που περιελάμβανε και το ναό της Πόρτας Παναγίας, στα βυζαντινά χρόνια ήταν μια πλούσια σταυροπηγιακή μονή (υπαγόταν δηλ. κατευθείαν στον πατριάρχη) με πολλά κτήματα, τα οποία, όταν η μονή διαλύθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δόθηκαν στους κατοίκους της γειτονικής Πόρτας, ενώ ο ναός με σιγιλλιώδες γράμμα του 1843, περιήλθε στην κυριότητα της Ι. Μ. Δουσίκου.

Ο ναός Πόρτα Παναγιά, είναι σταυρεπίστεγη τρίκλιτη βασιλική που έχει κτισθεί πάνω σε αρχαίο ναό. Αυτό μαρτυρούν οι κίονες οι οποίοι ευρίσκονται στο χώρο γύρω του ναού, όπως και η ύπαρξη πολλών αρχιτεκτονικών μελών είτε εντοιχισμένων είτε αυτών που μαζεύτηκαν κατά καιρούς και που σήμερα φυλάσσονται στο ναό. Ο ναός ακολουθεί τον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με τον ναό της κάτω Παναγιάς, στην Άρτα.

Στα δυτικά του ναού, υφίσταται ευρύς εξωνάρθηκας που ακολουθεί τον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο και χρονολογείται στα τέλη του 14ου αι. Ο ναός πέραν της ιδιόρρυθμης αρχιτεκτονικής έχει να παρουσιάσει και πλούσιο γλυπτό, ψηφιδωτό και γραπτό διάκοσμο, που δυστυχώς η πυρκαγιά του 1855 τον κατέστρεψε. Από τον γλυπτό διάκοσμο διασώθηκαν αποσπασματικά κιονόκρανα, που έστεφαν τους κίονες και τμήμα του μαρμάρινου τέμπλου στην Πρόθεση και το κεντρικό κλίτος.

Από τον ψηφιδωτό διάκοσμο διεσώθησαν οι μοναδικές στον Ελλαδικό χώρο τόσο για την τεχνική και τεχνοτροπία όσο και για την ιδιόρρυθμη ανάστροφη θέση τους, ψηφιδωτές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας.

Εδώ η εικόνα του Χριστού είναι τοποθετημένη αριστερά όπως βλέπουμε την Ωραία Πύλη και της Παναγίας δεξιά, αντίθετα με αυτό που συμβαίνει σε όλες τις άλλες εκκλησίες κατά την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, αποκαλώντας την έτσι και ως μοναδική Δεξιοκρατούσα Παναγία στον Ελλαδικό Χώρο.

Ο καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος τοποθετεί την κατασκευή τους στα 1285, τις συνδέει με τα ψηφιδωτά του τρούλου της Παρηγορίτισσας της Άρτας και μάλιστα τις αποδίδει στον ίδιο τεχνίτη.

Από τον εικονογραφικό διάκοσμο, αξιοπρόσεκτη είναι η τοιχογραφία που καλύπτει την ημικυκλική κόγχη, στην ΝΔ γωνία του κυρίως ναού, όπου απεικονίζεται ο κτήτορας της μονής Ιωάννης Δούκας που άγγελος τον οδηγεί στην προστάτιδα της μονής, Παναγία. Πρόκειται για μια από τις σπάνιες προσωπογραφίες των Κομνηνών.

Τελευταία ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως και τον τάφο του Ιωάννη Δούκα - δυστυχώς συλημένο. Η ίδια ανασκαφική έρευνα, που έγινε στο πλαίσιο του προγράμματος Leader για την αναστήλωση της μονής, έφερε στο φως επίσης τμήματα του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου, τμήματα από αρχαίες ενεπίγραφες στήλες, τμήματα επικράνων, όλα να αποτελούν το δεύτερο δάπεδο της μονής, σε δεύτερη βέβαια χρήση. Επίσης ήρθε στο φως η βάση του αρχικού λίθινου άμβωνα, η στασιδοφόρος και ο μαρμάρινος κίονας που στήριζε την Αγία Τράπεζα, ενώ τμηματικά αποκαλύφθηκε και το αρχικό μαρμάρινο δάπεδο του ναού.

Τέλος ενδιαφέρουσες είναι και οι τοιχογραφίες που σώζονται στο Ιερό και οι οποίες τοποθετούνται στον 13ο αι. Η τοιχογραφία στην καμάρα του κεντρικού κλίτους, εκείνες πλησίον του παραθύρου της νότιας πλευράς και της δυτικής πλευράς του κυρίως ναού, χρονολογούνται στον 18ο αι. όπως και εκείνες του νάρθηκα - στις οποίες δυστυχώς η πυρκαγιά του 1980, επέφερε ανεπανόρθωτη ζημιά.

Μία άγνωστη στους πολλούς και σπάνια ιστορική πληροφόρηση σχετικά με τη Μονή της Πόρτας Παναγιάς ή όπως στα βυζαντινά χρόνια αποκαλείτο Ιερά Μονή της Ακαταμάχητου Θεοτόκου των Μεγάλων Πυλών, την οποία οικοδόμησε η βυζαντινή οικογένεια των Αγγέλων Δούκα Κομνηνών είναι η παρακάτω:

Όπως η τεκμηριωμένη ιστορική έρευνα του καθηγητή - ακαδημαϊκού της Ακαδημίας Επιστημών Γραμμάτων και Τεχνών «Angelica Constantiniana» της Ρώμης, Χάρη Κουδούνα, αποδεικνύει, στη Μονή αυτή που σήμερα είναι μετόχι της Ι.Μ. Δουσίκου, εφυλάσσοντο οι πέτρες από την Αγία Οικία της Θεοτόκου στη Ναζαρέτ. Από τις πέτρες αυτές, κατόπιν μεταφοράς, προέκυψε ο Ιερός Ναός της Παναγίας του Λορέτο στον Νομό των Μάρκε Ιταλίας.

Ειδικότερα, οι πέτρες αυτές μεταφέρθηκαν στο Λορέτο από την Πύλη Τρικάλων, όπου είχανε φυλαχθεί και προστατευτεί στο βυζαντινό Μοναστήρι της Πόρτας Παναγιάς. Η μετατόπιση έγινε γιατί αυτά τα Άγια Κειμήλια περιλήφθηκαν στην κατόπιν συμφωνίας προικοδοτική λίστα των αγαθών, λόγω του γάμου μεταξύ της Πριγκίπισσας Θαμάρ ή Μαργαρίτας των Αγγέλων Δούκα Κομνηνών, κόρης του Δέσποτα της Ηπείρου Νικηφόρου Α’- ετεροθαλή αδερφού του Ιωάννη Α’ Δούκα Κομνηνού, Σεβαστοκράτορα της Θεσσαλίας, άμεσο πρόγονο της Α.Ε.Β. και Αυτοκράτορα Αλέξιου - και του Φιλίππου Β’ των Ανδεγαυδών (Ανζού), Πρίγκηπα του Τάραντα.

Για να έρθετε στην Πόρτα Παναγιά, κατευθυνθείτε από τα Τρίκαλα προς την Πύλη Τρικάλων ακολουθώντας τις πινακίδες προς τον οικισμό. Η Πύλη Τρικάλων απέχει περίπου μισή ώρα από τα Τρίκαλα. Φτάνοντας ως εδώ υπάρχουν δυο τρόποι για να επισκεφθείτε το Βυζαντινό εκκλησάκι:

Ο πρώτος είναι να ακολουθήσετε τη σήμανση οδηγώντας από το κέντρο του χωριού ως τον προαύλιο χώρο του ναού.

Ο δεύτερος, τον οποίο και σας προτείνουμε είναι να σταθμεύσετε το όχημά σας στο πέτρινο γεφύρι του Πορταϊκού που βρίσκεται λίγα λεπτά μετά το χωριό και να ακολουθήσετε το γραφικό καλντερίμι αφού περάσετε πάνω από το πέτρινο τοξοτό γεφύρι στην απέναντι όχθη του ποταμού.

Ακολουθώντας το μονοπάτι στα δεξιά σας με κατεύθυνση προς το χωριό θα απολαύσετε μια πανέμορφη και εύκολη διαδρομή δίπλα στο ποτάμι που θα σας οδηγήσει σε 15 λεπτά περίπου στον οικισμό και στην εκκλησία της Πόρτα Παναγιάς.