Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ: ΣΟΦΟΣ, ΛΥΚΟΣ Ή ΜΥΩΨ;

Του Θεοδώρου Π. Λιανού

Οι ανθρωπολόγοι, εξετάζοντας τα διάφορα στάδια εξέλιξης του ζώου που ονομάζουμε «άνθρωπο», του έδωσαν ονόματα που πίστευαν ότι χαρακτηρίζουν κάθε στάδιο. Έτσι, ονόμασαν homo habilis (άνθρωπο επιδέξιο) τον άνθρωπο που κατασκεύαζε εργαλεία από πέτρα ή οστά ζώων, homo erectus τον άνθρωπο που περπάτησε όρθιος κτλ. Ο σύγχρονος άνθρωπος χαρακτηρίζεται ως homo sapiens, δηλαδή σοφός. Ο χαρακτηρισμός αυτός δόθηκε από τον Σουηδό ζωολόγο και βοτανολόγο Carl Linnaeus to 1758 μ.Χ.

Ίσως ο Linnaeus να ήταν δικαιολογημένος για τον χαρακτηρισμό που έδωσε. Έχοντας διαβάσει Αριστοτέλη και Πλάτωνα, Ηράκλειτο και Δημόκριτο, Πυθαγόρα και Ευκλείδη, τους αρχαίους τραγικούς, τον Σαίξπηρ, τον Νεύτωνα, και έχοντας δει τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα των τελευταίων αιώνων, μπορούσε βασίμως να υποθέσει ότι ο άνθρωπος των τελευταίων 2 εκατομμυρίων χρόνων διέθετε εξυπνάδα και σοφία.

Βέβαια, οι προ του 18ου αιώνα εποχές ήσαν γεμάτες πολέμους, μικρούς και μεγάλους, αρρώστιες, επιδημίες, φτώχεια, πείνα, τυραννία και πολλά άλλα κακά. Όμως, φαίνεται ότι η εξέλιξη της ανθρωπότητας προς το καλλίτερο ήταν τέτοια που ο άνθρωπος της περιόδου εκείνης διεκδικούσε την προσωνυμία «σοφός». Και ο Linnaeus επιδεικνύοντας καλή κρίση την απέδωσε.

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι οι εξελίξεις των δύο τελευταίων αιώνων επιβεβαιώνουν την εξυπνάδα και την σοφία του ανθρώπου. Συμβαίνουν πράγματα σήμερα που αν τα έλεγε κανείς πριν μερικές δεκαετίες θα λέγαμε ότι είναι της φαντασίας του. Οι πρόοδοι των επιστημών σ’ όλους τους κλάδους είναι εκπληκτικοί και πέραν από κάθε πρόβλεψη, τουλάχιστον για τους μη ειδικούς. Αναμφίβολα, ο άνθρωπος είναι ένα έξυπνο ον. Είναι, όμως, και σοφό: Όπως θα υποστηρίξω πιο κάτω, υπάρχουν επιχειρήματα επί τη βάσει των οποίων θα μπορούσε κανείς ν’ απαντήσει αρνητικά.

Υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ του έξυπνου και του σοφού. Σύμφωνα με τα λεξικά. έξυπνος είναι «αυτός που έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται γρήγορα και σε βάθος τα πράγματα». Σοφός είναι «αυτός που γνωρίζει πολλά, έχει σωστή και δίκαιη κρίση και αξιοποιεί τις εμπειρίες του». Η διαφορά είναι μεγάλη. Ο έξυπνος μπορεί να κάνει κακές πράξεις και να βλάψει πολλούς ανθρώπους. Είμαι βέβαιος ότι όλοι γνωρίζουμε έξυπνους κακούς ανθρώπους. Ο σοφός δεν θα προξενήσει ηθελημένα κακό.

Αν δεχτούμε τον παραπάνω ορισμό του σοφού και εξετάσουμε προσεκτικά το τι συμβαίνει στον κόσμο σήμερα, θα διαπιστώσουμε με θλίψη ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει πολλά επιχειρήματα για να διεκδικεί τον χαρακτηρισμό του homo sapiens. Το πιο άμεσα ορατό κακό είναι οι πόλεμοι (μεγάλοι, μικροί, εξεγέρσεις, συγκρούσεις) στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη. Λιγότερο ορατό αλλά χειρότερο ίσως κακό είναι οι εκ προθέσεως δολοφονίες. Βέβαια, θα σκεφθείτε ότι πάντοτε είχαμε πολέμους και δολοφονίες στην ανθρώπινη κοινωνία. Ασφαλώς, αλλά σε κανένα πόλεμο παλαιότερων εποχών δεν υπήρξαν 70 εκατομμύρια νεκροί όπως στον δεύτερο παγκόσμιο. Ακόμη, οι εκ προθέσεως δολοφονίες ξεπερνούν σε αριθμό τους νεκρούς όλων των πολέμων της σημερινής εποχής. Κατά το 2012 έγιναν 465 χιλ. δολοφονίες ακόμη και σε χώρες που δεν υπάρχουν πόλεμοι ή συγκρούσεις. Επί πλέον, υπάρχει σήμερα η τρομερή απειλή των πυρηνικών όπλων και ο φόβος της ανατροπής της ισορροπίας του τρόμου. Πως, λοιπόν, να δεχτεί κανείς ότι το ανθρώπινο γένος είναι σοφό όταν τα μέλη του αλληλοσφάζονται επί αιώνες με αυξανόμενη ένταση;

Ένα δεύτερο κακό, το οποίο επίσης παρατηρείται διαχρονικά, είναι η ολοφάνερη φτώχεια και δυστυχία εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, όταν την ίδια στιγμή άλλοι ζουν μέσα σε προκλητικό πλούτο. Η συνύπαρξη απελπιστικής ανέχειας και προκλητικής σπατάλης δεν είναι χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας που συντίθεται από σοφούς ανθρώπους. Ο Πλάτωνας γράφει ότι στην «Πολιτεία» του η ανισότητα των εισοδημάτων επιτρέπεται αλλά εντός ορίων. Το εισόδημα του πλουσιοτέρου μπορεί να είναι πέντε φορές μεγαλύτερο από το εισόδημα του φτωχοτέρου, όχι περισσότερο. Αυτό που θέλει να πει ο μεγάλος φιλόσοφος είναι δεν πρέπει να υπάρχουν κραυγαλέες διαφορές πλούτου μεταξύ των πολιτών μιας κοινωνίας. Στην σημερινή πραγματικότητα τα όρια των εισοδηματικών διαφορών είναι πολύ μεγαλύτερα, τόσο που προκαλούν το αίσθημα δικαίου του απλού ανθρώπου. Σήμερα, στην ίδια χώρα, στην ίδια πόλη και στην ίδια εταιρεία ένας εργαζόμενος μπορεί να αμείβεται με δυό-τρεις χιλ. δολάρια τον μήνα και οι διευθυντές με ένα εκατομμύριο. Φυσικά οι διαφορές αυτές δεν έχουν σχέση με την αξία των ατόμων. Είναι αποτέλεσμα προνομίων και ελαττωματικής κοινωνικής οργάνωσης.

Μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη, η οποία οδηγεί στην σκέψη ότι ο άνθρωπος όχι μόνο δεν είναι σοφός, αλλά αντίθετα ότι είναι παράλογος, είναι η συνεχιζόμενη καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος του πλανήτη μας. Η μόλυνση της ατμόσφαιρας και των υδάτων, η κοπή των δασών, η βαθμιαία εξάντληση του θαλασσίου πλούτου, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η εξαφάνιση πολλών ειδών κτλ. είναι στοιχεία που δείχνουν ότι ο άνθρωπος καταστρέφει με μεγάλη ταχύτητα τον πλανήτη πάνω στον οποίο ζει. Σκεφθείτε έναν άνθρωπο ανεβασμένο πάνω σε ένα δένδρο να πριονίζει το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται. Πόσο σοφός μπορεί να είναι;

Είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν επιστήμονες που μπορούν να εξηγήσουν τους πολέμους και τις οικονομικές ανισότητες, και να προσφέρουν δικαιολογίες βασισμένες σε κάποιο λογικό επιχείρημα έτσι ώστε να φανεί ότι τα κακά αυτά της ανθρωπότητας είναι αποτέλεσμα ενεργειών λογικών ανθρώπων και με κανένα τρόπο δεν αφαιρούν τον χαρακτηρισμό του σοφού από τον άνθρωπο. Θα μπορούσαν, επίσης, οι επιστήμονες αυτοί να υποστηρίξουν ότι όταν η κατάσταση στον πλανήτη καταστεί απειλητική, οι άνθρωποι θα βρουν τρόπους να την αντιμετωπίσουν, να λύσουν τα προβλήματα και η ανθρωπότητα να συνεχίσει την περιπετειώδη πορεία της, όπως μέχρι σήμερα ή και καλλίτερα.

Το επιχείρημα αυτό δεν είναι αβάσιμο. Όμως, είναι επικίνδυνο διότι δεν είναι βέβαιο ότι η κακή κατάσταση που δημιουργείται είναι αναστρέψιμη. Δεν γνωρίζουμε που βρίσκονται τα όρια αντοχής του οικολογικού συστήματος. Και αν ένα λουλούδι σε γλάστρα ξεραθεί, όσο και να το ποτίζεις δεν θα ξαναπρασινίσει. Εξ άλλου το ζητούμενο της ανθρωπότητας, της κοινωνίας ενός σοφού είδους, δεν είναι η πορεία από το κακό στο χειρότερο ή από το χειρότερο στο λιγότερο κακό ή η αποφυγή μιας καταστροφής στο χείλος της οποίας οι ίδιοι έφεραν τους εαυτούς τους, ούτε η ζωή μέσα σε κινδύνους και αβεβαιότητα. Το ζητούμενο από ένα σοφό είδος είναι μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι μπορούν να ζουν άνετα και με αξιοπρέπεια, σε ένα περιβάλλον γαλήνης και ηρεμίας.

Οι Ρωμαίοι έλεγαν «homo homini lupus est» (ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος). Η Ιστορία και το παρόν παρέχουν πολλά στοιχεία πάνω στα οποία μπορεί να θεμελιωθεί μια τέτοια απαισιόδοξη άποψη. Τέτοια στοιχεία είναι οι συνεχείς πόλεμοι, οι διεκδικήσεις εδαφών και πηγών ενέργειας, οι δολοφονίες, οι αρπαγές, οι κλοπές κτλ. Παρά το εύλογο αυτής της άποψης υπάρχουν και στοιχεία, όπως η αλληλοβοήθεια, η αλληλεγγύη, και η αυτοθυσία, που οδηγούν σε αντίθετα συμπεράσματα.

Νομίζω ότι η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι «λύκος» (homo lupus) είναι το ένα άκρο. Το άλλο είναι η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι «σοφός» (homo sapiens). Πλησιέστερη προς την αλήθεια, μου φαίνεται η άποψη ότι ο άνθρωπός είναι «τυφλός» (homo caecus) ή τουλάχιστον «μύωψ». Βλέπει, αλλά δεν βλέπει μακρυά, δηλαδή δρα χωρίς να αντιλαμβάνεται ή να ενδιαφέρεται για τις συνέπειες της συμπεριφοράς του. Η μέχρι σήμερα συμπεριφορά του ανθρώπου μοιάζει με τον οδηγό αυτοκινήτου που οδηγεί νύχτα, είναι μύωπας και τρέχει με μεγάλη ταχύτητα. Το μέλλον ενός τέτοιου οδηγού είναι αβέβαιο.

Αυτό νομίζω πως είναι ο άνθρωπος. Ένα περίεργο μείγμα εξυπνάδας και μυωπίας με αβέβαιο μέλλον. Ούτε σοφός, ούτε λύκος.

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Ο κ. Θ. Π. Λιανός είναι Ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.