Με αφορμή την επέτειο της 4ης Αυγούστου 1936!!!

Τρεις αποτιμήσεις Ιστορικών για τον Ιωάννη Μεταξά

Από τα πιο γνωστά και συχνά αντιλεγόμενα σημεία της Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας αποτελεί η περίοδος της διακυβερνήσεως της χώρας από τον Ιωάννη Μεταξά, από το 1936 ως το 1941.

Το εκτός κοινοβουλευτισμού πλαίσιο της περιόδου, αλλά και οι μεγάλες τομές σε πολλά θέματα σε συνδυασμό με την θρυλική αντιμετώπιση του Πολέμου (με το ηρωικό ΟΧΙ και την αντίσταση των Ελλήνων στον Άξονα) διαμορφώνουν μία ποικιλία γνωμών για το πρόσωπο του τότε ηγέτη της χώρας. Πολλά έχουν γραφεί και γράφονται για την περίοδο αυτήν και τον πρωταγωνιστή της, τον τότε Πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά.

Αναντίρρητα την «μερίδα του λέοντος» έχουν τα επικριτικά για αυτόν κείμενα και βιβλία, καθώς κατευθύνονται από ιδεολογικούς του αντιπάλους, της Αριστεράς ή της Δεξιάς, ενώ ο ίδιος δεν ταυτίστηκε με κάποιο Κοινοβουλευτικό Κόμμα, για να βρει την ανάλογη ηθική στήριξη του έργου του, ιδιαίτερα μετά την Κατοχή.

Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και η εύρεση νέων τεκμηρίων της περιόδου, σε συνδυασμό με την εξάλειψη πολιτικών προκαταλήψεων (όπως για το ποιος είπε το ΟΧΙ την 28η Οκτωβρίου 1940) έχει αλλάξει το κλίμα. Γράφονται βιβλία και μελετώνται πτυχές του έργου του Ιωάννη Μεταξά που τον αναδεικνύουν ως πρωτοπόρο σε πολλά. Που επισημαίνουν με νηφαλιότητα τις θετικές και τις αρνητικές του επιλογές.

Από αυτά εντοπίζουμε κάποια που μεταφέρουμε εδώ ως προσπάθεια αποτίμησης του έργου του μεγάλου αυτού επιτελικού Αξιωματικού και Πρωθυπουργού της Ελλάδος.

ΕΝΑΣ ΗΓΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

Ο Νικόλαος Καρράς στο έργο του «Ιωάννης Μεταξάς - Ιστορική –πολιτική προσέγγιση» (στην σελίδα 11, από τις εκδόσεις Πελασγός) επισημαίνει: «Πολλές φορές, όταν γίνεται αναφορά στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το ελληνικό έπος του ’40, νομίζει ότι ένας λαός, απλώς σηκώθηκε τα χαράματα της 28ης Οκτωβρίου χαρούμενος και πήγε να πολεμήσει τους Ιταλούς. Ότι ενώ όλες οι χώρες είχαν τους ηγέτες τους, των οποίων τα ονόματα αναφέρονται συνεχώς, η Ελλάδα φαίνεται σαν να ήταν ακέφαλη.

Όμως η ιστορία δεν γράφεται από έθνη χωρίς ηγέτη. Η ιστορία πρέπει να γίνεται όλη γνωστή και όχι να παραλείπονται σημεία της ή να παραποιούνται χάριν πολιτικών σκοπιμοτήτων. Εάν κρίνεται σκόπιμο να παραλείπεται το όνομα του ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΕΤΑΞΑ επειδή η Ελλάδα οδηγήθηκε τότε στη δόξα έχοντας δικτατορία, τότε ας σβήσουμε από την ιστορία μας τον Λεωνίδα, τον Μ. Αλέξανδρο, τους Ελληνιστικούς χρόνους, τους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες, τον Ιωάννη Καποδίστρια κ. ο. κ.

Ας είχαμε και τότε κοινοβουλευτική κυβέρνηση, και την δόξα ας την έπαιρνε αυτή και ο πρωθυπουργός της. Όμως τα γεγονότα δείχνουν ότι η Ελλάδα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και μέχρι να αναλάβει την εξουσία ο Ι. Μεταξάς στις 4 Αυγούστου 1936, έχασε πολύτιμο έδαφος προς την πρόοδο και την ισχύ της, εξ αιτίας των ατυχών πολιτικών πειραμάτων, των διχασμών και των ματαιόδοξων πολιτικών. Πολιτικών συμπαθών κατά τα άλλα και πατριωτών, με πρώτο τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Είχαν όμως ένα βασικό μειονέκτημα, δεν μπορούσαν να προσφέρουν στον τόπο ικανή κυβέρνηση, να εμπνεύσουν ιδανικά και ενότητα. Πολλές φορές μάλιστα δεν μπορούσαν να προσφέρουν καθόλου κυβέρνηση…»

ΤΟ ΦΙΛΟΛΑΪΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

Μία αξιόλογη άποψη για την φυσιογνωμία και το έργο της 4ης Αυγούστου και του Ιωάννη Μεταξά παρέχει ένα εξαίρετο βιβλίο από τον αείμνηστο πανεπιστημιακό Παναγιώτη Βατικιώτη (1928-1998, που δίδαξε Ιστορία και Πολιτικές σπουδές για χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου), με τίτλο «Μία πολιτική βιογραφία του Ιωάννη Μεταξά» και συμπληρωματικό τίτλο «Φιλολαϊκή Απολυταρχία στην Ελλάδα, 1936-1941» που εξεδόθη από τις εκδόσεις ΕΥΡΑΣΙΑ με πρόλογο του γνωστού πανεπιστημιακού Θάνου Βερέμη.

Εκεί αποτιμά το έργο της περιόδου (σε ένα βιβλίο που, σημειωτέον, στο πρωτότυπο απευθυνόταν σε αγγλόφωνο κοινό) (γράφει στις σελ. 394 κε.):

«Το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου παρουσιάζει μια ξεχωριστή εικόνα. Ο Μεταξάς δεν επιχείρησε απλώς να δια μορφώσει τη χώρα σε ένα νέου τύπου κράτος, ένα ενωμένο έθνος φυσικά και πνευματικά προετοιμασμένο να αντιμετωπίσει τον επικείμενο πόλεμο στην Ευρώπη, αλλά επίσης να χειριστεί τις καθημερινές λεπτομέρειες της διακυβέρνησης της. Είναι περιττό να πούμε ότι και τα δύο εγχειρήματα ήταν τεράστια, και απαιτούσαν μεγάλο σθένος, δύναμη θέλησης και αποφασιστικότητας και ο Μεταξάς, παρά τις περιοδικές κρίσεις της υγείας του, φάνηκε πως βρήκε ανεξάντλητα αποθέματα μέσα του, μέχρι που κατέρρευσε οριστικά. Ανεξάρτητα από το πώς αποτιμά κανείς τη δημόσια και τη ιδιωτική συμπεριφορά του, εντούτοις παρουσίασε ένα μεγάλο επίτευγμα σε πολύ δύσκολες συνθήκες.

ΠΙΟ ΜΠΡΟΣΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ

Μπορεί κανείς πραγματικά να περιορίσει τα σχόλια για τον Μεταξά στο τετριμμένο «ήταν ένας τρομερός δικτάτορας». Αντιθέτως, ο Μεταξάς δεν ήταν μόνο μια ξεχωριστή πολιτική φυσιογνωμία της Ελλάδας κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, ήταν επίσης ένας δημιουργικός, αν και επηρμένος και πομπώδης, αυθεντικός, γιατί ήταν ορθολογιστής, πειθαρχημένος και αποφασισμένος, ηγέτης του σύγχρονου ελληνικού κράτους και της σύγχρονης πολιτικής ζωής. Αν εξαιρέσει κανείς το ότι όρθωσε το ανάστημα του απέναντι σε γιγάντιους εισβολείς, το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Μεταξά μπορεί να ήταν συνολικά μια αποτυχία, ιδίως από τη στιγμή που θα πέθαινε η ίδια η ενσάρκωση και προσωποποίηση του, ο Μεταξάς. Εντούτοις, ο ίδιος ήταν σε τελική ανάλυση η πραγματική επιτυχία, κυρίως επειδή το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου και το Έπος της Αλβανίας ήταν σε μεγάλο βαθμό προσωπικά του επιτεύγματα-και προσωπικοί του θρίαμβοι.

Άλλωστε, τα θεμελιώδη πολιτιστικά-πολιτικά προβλήματα που απασχόλησαν τον Μεταξά και το καθεστώς του, ιδιαίτερα το πρόβλημα μιας κοσμικής κρατικής και πολιτικής ταυτότητας, η συντηρητική προαιώνια εμμονή με μια ελληνική εθνική ταυτότητα ριζωμένη στα βάθη του παρελθόντος της χώρας και διαχωρισμένη από τη σύγχρονη, ανεξάρτητη, δομή του εθνικού κράτους, η σχέση του πολίτη με το κράτος, το ζήτημα της ελίτ και της πολιτικής κουλτούρας, περιμένουν ακόμη τη λύση τους από τους σύγχρονους Έλληνες και ιδιαίτερα από τους ηγέτες των διαδοχικών κυβερνήσεων από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Μέχρι πολύ πρόσφατα οι Έλληνες δυσκολεύονταν να συμφιλιωθούν, με τη θέση τους ανάμεσα στην Ανατολή και στην Δύση. Πρόσφατα (2000-2001) ορισμένοι πρότειναν να χρησιμοποιούνται δελτία ταυτότητας που θα δείχνουν ότι η ελληνική ταυτότητα είναι συνώνυμη με την Ορθοδοξία. Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, ο Μεταξάς ήταν μπροστά από την εποχή του όταν διαμόρφωσε μια ατζέντα κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής μεταρρύθμισης».

ΤΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ

Κλείνουμε την αναφορά στον Ιωάννη Μεταξά με σχετικό απόσπασμα από την εφημερίδα «Καθημερινή» της 7ης Μαρτίου 2010 με αφιέρωμα για το έργο του Πρωθυπουργού του ΟΧΙ.

«Παρά τις πρακτικές και τα χαρακτηριστικά των φασιστικών καθεστώτων που υιοθέτησε, η 4η Αυγούστου δεν ταυτίστηκε ποτέ με την φασιστική ιδεολογία αλλά παρέμεινε ένα απολυταρχικό καθεστώς με φιλολαϊκές τάσεις που συχνά οδηγούσαν σε λαϊκίστικες πρακτικές. Ο Μεταξάς, όπως συχνά προκύπτει μέσα από το ημερολόγιο του και τις ομιλίες του, ήθελε να είναι ο ηγέτης του λαού και ο προστάτης των οικονομικά ασθενέστερων. Στο πλαίσιο αυτής της πατερναλιστικής στάσης που χαρακτήρισε ολόκληρη τη διακυβέρνηση του «χαρά μου οι φτωχοί και τα παιδιά», εφάρμοσε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής για την ανακούφιση των ασθενέστερων τάξεων, όπως οι αγρότες και οι εργάτες.

Τα πιο σημαντικά μέτρα στον τομέα της αγροτικής πολιτικής ήταν η ρύθμιση των αγροτικών χρεών, η μεταβίβαση των τίτλων ιδιοκτησίας της γης και η κατάργηση της φορολογίας στο ελαιόλαδο.

Τα μέτρα για τους εργάτες περιελάμβαναν την καθιέρωση των συλλογικών συμβάσεων εργασίας και την αναγκαστική διαιτησία μεταξύ εργατών και εργοδοτών, ενώ εφαρμόζεται ο νόμος για την κοινωνική ασφάλιση με την ίδρυση του ΙΚΑ. Παράλληλα, καθιερώνεται το οκτάωρο, καθορίζεται το κατώτερο ημερομίσθιο και λαμβάνονται μέτρα για βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και τον έλεγχο των ενδημικών νόσων με σημαντική αύξηση στις δαπάνες υγείας».

Πολλά ίσως να διαβάσει κανείς για την περίοδο εκείνη. Δικτατορική μεν, αλλά με σαφή μέτρα για την επίλυση των προβλημάτων του Λαού. Ενός Λαού που αφού ξεπέρασε τον Εθνικό Διχασμό (1914-1935) προετοιμάστηκε να γράψει το αξεπέραστο Έπος του 1940.

Ένα Έπος που συνδέεται σαφώς με τον τότε Πρωθυπουργό του ΟΧΙ, τον Ιωάννη Μεταξά.

Γεώργιος Διον. Κουρκούτας

Καθηγητής Φιλόλογος